Συχνά οι θεατές μιας ιστορικής κινηματογραφικής ταινίας συζητούν για την μικρή ή μεγάλη απόσταση που υπάρχει μεταξύ ενός έργου τέχνης και του ίδιου του ιστορικού γεγονότος αγνοώντας ή παραβλέποντας ότι το ζητούμενο δεν είναι η πιστή αναπαραγωγή των όσων συνέβησαν στο παρελθόν αλλά η δημιουργία μιας μυθοπλαστικής αφήγησης ή ερμηνείας που έχει τη δική της δυναμική. Ταυτόχρονα οι σκηνοθέτες χρησιμοποιούν το παρόν για να μιλήσουν για το παρελθόν ή φέρνουν στο παρόν ένα γεγονός του παρελθόντος για να δώσουν δύναμη και αξία για αυτό που σκέφτονται και κάνουν στον ενεστώτα χρόνο. Ως παράδειγμα φέρνουμε την ταινία Ο αγνοούμενος του Κώστα Γαβρά (1982).
Η εξαφάνιση του Charles Horman
Η ταινία ασχολείται με το πραγματικό γεγονός της εξαφάνισης του Αμερικανού δημοσιογράφου και δημιουργού ντοκιμαντέρ Charles Horman την περίοδο που ανατράπηκε ο δημοκρατικά εκλεγμένος σοσιαλιστής πρόεδρος της Χιλής, Salvador Allende (1973). Πιο συγκεκριμένα, ο Horman δολοφονήθηκε οκτώ ημέρες μετά το πραξικόπημα, στις 19 Σεπτεμβρίου 1973 και θάφτηκε σε κάποιο τοίχο του Εθνικού Σταδίου του Σαντιάγο. Για πάνω από ένα μήνα οι οικείοι του αγνοούσαν το που βρισκόταν.
Στην ταινία παρακολουθούμε τις τελευταίες μέρες της ζωής του Charles Horman μέσα από τα μάτια του ιδίου, της γυναίκας του Beth, της συναδέλφου του Terry Simon και κάποιων φίλων του. Όταν πια έχει «εξαφανιστεί» ο Charles Horman, κάνει την εμφάνισή του ο αφελής και βαθιά συντηρητικός, ως προς την πολιτική πραγματικότητα του κόσμου, πατέρας του που πασχίζει απεγνωσμένα να βρει το γιο του [1]. Η συζήτηση του Ed Horman με τον David Holloway θα ρίξει φως στις πρακτικές του χιλιανού στρατού και την εξαφάνιση ενός άλλου νέου Αμερικάνου του Frank Teruggi. Ο Holloway είχε συλληφθεί μαζί με τον Teruggi και είχαν μεταφερθεί στο Εθνικό Στάδιο του Σαντιάγο, ο πρώτος αφέθηκε ελεύθερος λίγες μέρες αργότερα ενώ για αρκετές ημέρες αγνοούνταν η τύχη του Terrugi [2]. Η επίσκεψη του Ed Horman στον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στο Σαντιάγκο θα τον κάνει να συνειδητοποιήσει ότι ίσως ο γιος του έχει υποστεί βασανιστήρια ή έχει δολοφονηθεί [3]. Ψάχνοντας τον γιο στους δρόμους, στα γήπεδα, στα κρατητήρια, στα νοσοκομεία, στα άσυλα, στα νεκροτομεία, ο Ed Horman θα διαπιστώσει ότι ο γιός του έχει χαθεί όχι μόνο από το χέρι της χιλιανής χούντας αλλά και των Ηνωμένων Πολιτειών [4]. Η ριζοσπαστικοποίησή του είναι πια θέμα χρόνου.
O αγνοούμενος και το παρόν της
Βρισκόμαστε στο 1982, εννιά χρόνια μετά το πραξικόπημα του χιλιανού στρατού εναντίον του Salvador Allende και στην εξουσία έχει ανέλθει ο Augusto Pinochet. Οι καταγγελίες που φθάνουν από τη Χιλή αλλά και τις γειτονικές χώρες για φυλακίσεις, βασανισμούς, δολοφονίες και εξαφανίσεις δημοκρατικών και αριστερών πολιτών πολλαπλασιάζονται. Μερικά χρόνια νωρίτερα και πιο συγκεκριμένα το 1979 εκλέγεται πρωθυπουργός της Αγγλίας η Margaret Thatcher και το 1980 εκλέγεται πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, ο Ronald Reagan. Βρισκόμαστε στην περίοδο που οι προαναφερθέντες εκλεγμένοι πολιτικοί και θαυμαστές του οικονομολόγου Milton Friedman θα εφαρμόσουν τα πιο σκληρά οικονομικά και αντιλαϊκά μέτρα στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις Ηνωμένες Πολιτείες [5]. Από την άλλη η σπουδαία προσπάθεια της Λαϊκής Ενότητας στη Χιλή στις αρχές τις δεκαετίας του 1970, η ανατροπή του δικτάτορα Somoza από τους Σαντινίστας στη Νικαράγουα 1981 και η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία είναι προσπάθειες κοινωνικής αλλαγής που εγγράφονται με εμφατικό τρόπο στη σκέψη του Γαβρά. Ο Γαβράς θέλει την κοινωνική και πολιτική αλλαγή και δεν το κρύβει. Επιθυμεί να δείξει και όχι άδικα ότι ο κόσμος δεν μπορεί να αποτελείται από αφελείς ανθρώπους που θέλουν να ακολουθούν τον αμερικάνικο τρόπο ζωής [5] και ότι είναι δυνατόν να υπάρξει ένας άλλος κόσμος πέρα από αυτόν που προβάλλει ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός.
Ο Γαβράς δημιούργησε μια εξαιρετική πολιτική ταινία συνδυάζοντας μ’ έναν έξοχο τρόπο τα ιστορικά γεγονότα του πραξικοπήματος στη Χιλή το 1973 με την μυθοπλαστική αφήγηση που του πρόσφερε το βιβλίο Thomas Hauser, Missing. Ο σκηνοθέτης πρόβαλε τις πολιτικές του απόψεις χωρίς να κραυγάζει και δημιούργησε ένα μικρό έργο τέχνης, ύμνο στην ελευθερία και τα δημοκρατικά δικαιώματα.
Υποσημειώσεις
[1] Πιο γρήγορα απ’ ότι φαντάζεται ο ίδιος ο Ed Horman (Jack Lemmon) οι απόψεις του θα απωλέσουν την όποια αξία είχαν, αν είχαν ποτέ στον πραγματικό κόσμο. Οι χειραψίες του με διάφορους γραφειοκράτες (υπουργείο εξωτερικών, πρεσβεία ΗΠΑ στο Σαντιάγο) δίνουν και παίρνουν, ωστόσο, οι δικαιολογίες τους ώστε να μένουν άπραγοι πληθαίνουν μέχρι που αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι οι κρατικοί υπάλληλοι της δημοκρατικής πατρίδας του μάλλον συσκοτίζουν παρά φωτίζουν την υπόθεση εξαφάνισης του γιού του.
[2] Η περίπτωση του Frank Teruggi μοιάζει πάρα πολύ με αυτήν του Charles Hormann. Βρέθηκε νεκρός αρκετές μέρες μετά το πραξικόπημα σ’ ένα νεκροτομείο του Σαντιάγο στην ομάδα των μη αναγνωρισμένων πτωμάτων. Και οι δύο τους ήταν μέλη της ομάδας FIN – Fuente de Información Norteamericana (Πηγή πληροφοριών για τη Βόρεια Αμερική) που είχε δημιουργηθεί από Αμερικάνους που ζούσαν στη Χιλή για να ενημερώνουν τους Χιλιανούς για το πώς η κυβέρνηση των ΗΠΑ και οι εταιρείες της χώρας αυτής χρησιμοποιούσαν τη δύναμή τους για να καταστέλλουν τα λαϊκά κινήματα στη Χιλή και σε όλο τον κόσμο, Stockwell Norman, The Other 9/11: Seeking the Truth About Frank Teruggi, The Progressive, September 12, 2014
https://progressive.org/dispatches/9-11-seeking-truth-frank-teruggi/
[3] Η εκπληκτική ερμηνεία του Jack Lemmon καθιστά ακόμα πιο ισχυρή τη σύνδεση της μυθοπλαστικής αφήγησης με τα ιστορικά γεγονότα. Η φράση που εκστομίζει «θέλω να πείτε σε αυτούς τους ανθρώπους ότι θα παραλάβω τον Charles σε οποιαδήποτε κατάσταση» είναι κάτι που συγκλονίζει και τον πιο αδιάφορο θεατή.
[4] Η τελευταία επίσκεψη του Ed Horman στην αμερικάνικη πρεσβεία μοιάζει μ’ ένα ισχυρό ράπισμα στα ψέματα και τις απάτες των εξουσιαστών όλου του κόσμου.
[5] Ο Φρίντμαν, ο Πινοσέτ, η Θάτσερ και ο Ρήγκαν υπήρξαν ένθερμοι υποστηρικτές ενός οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού και ιδεολογικού συστήματος που ονομάστηκε νεοφιλελευθερισμός και είχε ως στόχο την ιδιωτικοποίηση του μεγαλύτερου μέρους της οικονομίας και του κράτους καθώς και την πάταξη οποιασδήποτε κοινωνικής αντίδρασης στα αντιλαϊκά μέτρα.
[6] «Μας ενδιαφέρει η διατήρηση ενός τρόπου ζωής» λέει ο Αμερικάνος πρέσβης για την ανάμιξη των Ηνωμένων Πολιτειών στην ανατροπή της κυβέρνησης του Αλλιέντε.
Hauser Thomas, Missing, RosettaBooks, New York, 2002
Stockwell Norman, The Other 9/11: Seeking the Truth About Frank Teruggi, The Progressive, September 12, 2014
https://progressive.org/dispatches/9-11-seeking-truth-frank-teruggi/
(ημερομηνία πρόσβασης 12-04-2021)
Η ταινία
Ο αγνοούμενος (Missing), 1982, 122 min, Σκηνοθέτης: Κώστας Γαβράς, Παραγωγή: Edward Lewis, Mildred Lewis, Φωτογραφία: Ricardo Aronovich, Μουσική: Βαγγέλης Παπαθανασίου. Με τους Jack Lemmon, Sissy Spacek, Melanie Mayron, John Shea.
