Τι συναισθήματα προκαλεί στους παρατηρητές μια φωτογραφία με δύο σκελετωμένους κρατούμενους σε κάποιο από τα πολλά στρατόπεδα συγκέντρωσης της χιτλερικής Γερμανίας; Θυμό, λύπη, απογοήτευση ή κάτι άλλο; Πως επιδρά στη ψυχοσύνθεση κάθε ανθρώπου μια τέτοια φωτογραφία και πως διαμορφώνει, αν διαμορφώνει, τη συλλογική μνήμη; Συχνά διατυπώνεται η άποψη πως τέτοιες φωτογραφίες πρέπει να προβάλλονται τακτικά σε εκθέσεις, μουσεία, ιστοσελίδες, ψηφιακές πλατφόρμες ή να αποτελούν μέρος της ύλης που διδάσκεται σε σχολεία για να μην ξεχνάει η ανθρωπότητα μέχρι που φτάνει η βαρβαρότητά της υπό συγκεκριμένες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες. Είναι λυπηρό το γεγονός ότι συχνά απορρίπτουμε τη βαρβαρότητα που βρίσκεται γύρω μας με μια τρομακτική άνεση λες και μεις δεν έχουμε συμβάλλει σ’ αυτή είτε με την αδιαφορία και την παθητικότητά μας, είτε με την συναίνεση μας ή ακόμα χειρότερα με την ενεργή συμμετοχή μας. Από την άλλη πλευρά όμως αρκετοί διατείνονται ότι η εξοικείωση με τέτοιες φωτογραφίες μας καθιστά αδιάφορους, αρνητικούς ή χοντρόπετσους μπροστά στον ανθρώπινο πόνο. Ποιος είναι λοιπόν ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε ώστε να αποφύγουμε την απονέκρωση σημαντικών ιστορικών τεκμηρίων αλλά και την αποδυνάμωση τους μέσω της εξοικείωσης;
Πριν συζητήσουμε για τη χρήση των φωτογραφιών στο δημόσιο χώρο και την επίδραση που ασκούν στους ανθρώπους, είναι χρήσιμο να προσδιορίσουμε τι ακριβώς είναι μια φωτογραφία; Αναμφίβολα, η φωτογραφία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αποτύπωση μιας στιγμής ενός περιστατικού, ενός γεγονότος, μιας οικογενειακής στιγμής κλπ. Η φωτογραφία υποστηρίζει η Susan Sontag είναι μια «καθαρή φέτα χρόνου», τα δευτερόλεπτα που πάγωσαν με τη χρήση του μαγικού κουτιού που αποκαλούμε φωτογραφική μηχανή. Μπορεί αυτή η συλληφθείσα από το φακό στιγμή να μας αποδώσει την αλήθεια που συχνά επιζητούν οι άνθρωποι από την Ιστορία και τα τεκμήρια της; Προφανώς η απάντηση είναι αρνητική, ωστόσο, οι φωτογραφίες μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στην κατανόηση του περίπλοκου υπό εξέταση παρελθόντος που επιχειρούμε να μετατρέψουμε σε Ιστορία. Από μόνες τους οι φωτογραφίες δεν επαρκούν για να βγάλουμε τα σωστά συμπεράσματα για τα ιστορικά γεγονότα, μπορούν όμως να ρίξουν αρκετό φως σ’ ένα γεγονός. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε φωτογραφία ξεδιπλώνει τη δική της ιστορία: πότε τραβήχτηκε, ποιος την τράβηξε, τι συνθήκες επικρατούσαν κατά τη φωτογράφηση, πως συμπεριφέρονταν ο φωτογράφος, πως αντέδρασαν οι φωτογραφούμενοι, αν υπήρχε κι άλλος κόσμος που τυχόν παρακολουθούσε τη φωτογράφηση κλπ.
Κάθε φωτογραφία συλλαμβάνει μια νέα στιγμή της ζωής. Όσες φωτογραφίες κι αν τραβήξει κάποιος σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι βέβαιο ότι όλες οι φωτογραφίες θα αποτελούν νέες ξεχωριστές στιγμές ενός γεγονότος. Η έμφαση σε αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα που έχουν οι φωτογραφίες είναι που τις καθιστά τόσο ενδιαφέρουσες ανεξαρτήτως χρόνου (παλιές, καινούργιες) και θέματος (πολιτικές, κοινωνικές, οικογενειακές κλπ.). Ακόμα, οι φωτογραφίες δημιουργούν μια ξεχωριστή δυναμική που δεν μοιάζει σε τίποτα με τα video. Είναι στατικές, παγώνουν το χρόνο και αφήνουν στον παρατηρητή περιθώριο να σκεφτεί τι ακριβώς βλέπει. Τα video παρασύρουν το θεατή στο ρυθμό των γεγονότων αφήνοντας, κατά τη γνώμη μου, λιγότερο χρόνο για να αναλογιστεί κάποιος τι ακριβώς παρακολουθεί. Οι φωτογραφίες συνεχίζουν να μας προκαλούν κυριολεκτικά και μεταφορικά: όλοι θέλουμε να απαθανατίσουμε μια στιγμή από ένα σημαντικό γεγονός που θα «περάσει στην Ιστορία», ενώ ταυτόχρονα μέσα από ένα φωτογραφικό αρχείο, δημόσιο ή ιδιωτικό, πασχίζουμε να διεισδύσουμε στον παρελθόντα χρόνο, να ανασυγκροτήσουμε ή να κατασκευάσουμε μνήμες. Είναι εντυπωσιακό πόσα συναισθήματα γεννιούνται βλέποντας ασπρόμαυρες και έγχρωμες αποτυπώσεις της ζωής: ενθουσιασμός, λύπη, πίκρα, οργή, νοσταλγία, απογοήτευση, ελπίδα και πάει λέγοντας. Αν λοιπόν οι φωτογραφίες αποτελούν προκλήσεις για τους πολίτες, δεν έχει κάποιος παρά να αναλογιστεί τι είδους πρόκληση αποτελούν για τους ιστορικούς. Πως μπορεί κάποιος να τις χρησιμοποιήσει σε δημόσιο χώρο; Τι ιστορικά, πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, ηθικά κ.ά. συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν βλέποντας πρόσφυγες στο Θησείο το 1922 (εικόνες 1 και 2), σπασμένες βιτρίνες εβραϊκού καταστήματος στο Βερολίνο (εικόνα 3) και κατεστραμμένη συναγωγή στο Ντόρτμουντ (εικόνα 4) από την ναζιστικής εμπνεύσεως Kristallnacht; Αλλά και τι μπορούν να μας πουν οι πολίτες βλέποντας φωτογραφίες κρατουμένων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ampfing στη Βαυαρία το 1945 (εικόνα 5), τον Τσε Γκεβάρα μαζί με τον Φιντέλ Κάστρο (εικόνα 6) και τον Τσε Γκεβάρα νεκρό (εικόνα 7);
Εικόνα 1: Πρόσφυγες στο Θησείο 1922
https://tile.loc.gov/storage-services/service/pnp/cph/3c30000/3c39000/3c39200/3c39254v.jpg
Εικόνα 2: Πρόσφυγες στο Θησείο 1922
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
https://www.efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/66128_anepithymitoi-prosfyges
Εικόνα 3: Γερμανοί περνούν μπροστά από σπασμένη βιτρίνα καταστήματος εβραϊκής ιδιοκτησίας που καταστράφηκε
κατά τη διάρκεια της Kristallnacht («Νύχτα του σπασμένων κρυστάλλων»), Βερολίνο, Γερμανία, 10 Νοεμβρίου 1938.
Πηγή: United States Holocaust Memorial Museum
https://collections.ushmm.org/search/catalog/pa16792
Εικόνα 4: Κατεστραμμένη συναγωγή κατά τη διάρκεια Kristallnacht
(«Νύχτα του σπασμένων κρυστάλλων»), Ντόρτμουντ, Γερμανία, Νοέμβριος 1938.
Πηγή: United States Holocaust Memorial Museum
https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/photo/synagogue-destroyed-during-kristallnacht
Εικόνα 5: Κρατούμενοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Ampfing κοντά στο Mühldorf της Βαυαρίας το 1945, λίγο μετά την απελευθέρωση τους από το Γ΄ Σώμα Στρατού των ΗΠΑ
Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ΗΠΑ / Library of Congress
https://www.loc.gov/pictures/resource/cph.3c28310/
Εικόνα 5:
Πηγή: Ερνέστο Τσε Γκεβάρα Βικιπαίδεια
Εικόνα 6:
Ο Che Guevara νεκρός, Vallegrande, Βολιβία, 10 Οκτωβρίου 1967
Πηγή: Che-lives.com: New pictures of dead Che Guevara
http://www.che-lives.com/new-pictures-of-dead-che-guevara/
